&ldquo;Tr&ecirc;n tất cả, nghệ thuật n&ecirc;n vui vẻ&rdquo;. c&acirc;u n&oacute;i b&acirc;ng quơ n&agrave;y của đi&ecirc;u khắc gia Alexander Calder c&oacute; thể rất đơn giản nhưng b&ecirc;n trong lại h&agrave;m chứa nhiều hướng trả lời, &yacute; tưởng cho c&acirc;u hỏi lớn m&agrave; ai cũng cố giải đ&aacute;p: &ldquo;Nghệ thuật l&agrave; g&igrave;?"

Nếu bạn c&oacute; dịp tiếp x&uacute;c với c&aacute;c t&aacute;c phẩm của Calder, thoạt nh&igrave;n những đi&ecirc;u khắc &ldquo;chuyển động&rdquo; n&agrave;y giống như những c&aacute;i gi&aacute; treo đồ v&ocirc; tri m&agrave; ai cũng thể mua được ở si&ecirc;u thị. Nhưng nh&igrave;n theo g&oacute;c độ nghệ thuật, những t&aacute;c phẩm n&agrave;y như phi&ecirc;n bản bước ra từ tranh của &ocirc;ng bạn ch&iacute; cốt Joan Miro được Marcel Duchamp định nghĩa l&agrave; hội họa &ldquo;sống&rdquo; khi những miếng, h&igrave;nh khối, được t&ocirc; vẽ mảng m&agrave;u chuyển động trong kh&ocirc;ng gian ba chiều, lơ lửng v&agrave; li&ecirc;n tục thay đổi vị tr&iacute;. &ldquo;Một bản giao hưởng ho&agrave;n thiện khi m&agrave;u sắc v&agrave; &acirc;m thanh h&ograve;a v&agrave;o nhau v&agrave; k&ecirc;u gọi mọi gi&aacute;c quan của ch&uacute;ng ta theo d&otilde;i bản nhạc bất th&agrave;nh văn. Niềm vui sống thuần khiết. Nghệ thuật của Calder l&agrave; sự thăng hoa của một c&aacute;i c&acirc;y trong gi&oacute;.&rdquo; Marcel Duchamp mi&ecirc;u tả trong bộ sưu tập của Soci&eacute;t&eacute; Anonyme (x&atilde; hội v&ocirc; danh).
C&ograve;n nếu nh&igrave;n theo hướng d&iacute; dỏm hơn, ngước nh&igrave;n l&ecirc;n trần những h&igrave;nh khối chuyển động n&agrave;y, đ&ocirc;i khi l&agrave; con c&aacute;, đ&ocirc;i khi l&agrave; con rắn, như c&aacute;ch m&agrave; Calder chơi đ&ugrave;a, ch&uacute;ng ta chả kh&aacute;c g&igrave; những đứa trẻ sơ sinh ngơ ng&aacute;c trước m&oacute;n đồ treo n&ocirc;i m&agrave; bố mẹ mua tặng. &ldquo;Đồ chơi&rdquo; của Calder cho thấy sự &ldquo;nghệ thuật l&agrave; thế&rdquo;, v&ocirc; tri với người n&agrave;y nhưng &yacute; nghĩa với người kh&aacute;c. Trong khi đ&oacute; thị trường nghệ thuật c&ograve;n b&iacute; ẩn hơn cả ch&iacute;nh nghệ thuật, khi nhiều người nh&igrave;n v&agrave;o vẫn kh&ocirc;ng thể hiểu nổi tại sao những m&oacute;n đồ &ldquo;v&ocirc; tri&rdquo; như của Calder lại l&ecirc;n đến v&agrave;i chục triệu đ&ocirc; la Mỹ v&agrave; c&oacute; những người sẵn s&agrave;ng trả tiền cho ch&uacute;ng.
Năm mới, Tết đến lu&ocirc;n l&agrave; dịp tốt để kể những c&acirc;u chuyện vui v&agrave; thật sự rất tốt khi bạn c&oacute; thể cười đ&ugrave;a v&agrave;o một t&aacute;c phẩm nghệ thuật. Năm vừa qua, c&oacute; thể liệt k&ecirc; một số từ kh&oacute;a nổi bật trong thế giới nghệ thuật Việt Nam như: chữa l&agrave;nh, an y&ecirc;n, trải nghiệm đa gi&aacute;c quan&hellip; nhưng đa phần những từ kh&oacute;a n&agrave;y vẫn chưa thỏa m&atilde;n được nhu cầu đột ph&aacute; hay tạo ra sự kh&aacute;c biệt, n&oacute;i vui theo kiểu b&agrave;n nhậu th&igrave; &ldquo;đa số người Việt vẫn th&iacute;ch xem c&aacute;c chủ đề chim, hoa, c&aacute;, g&aacute;i&rdquo;. Qua một năm kinh tế buồn, sự h&agrave;i hước c&oacute; lẽ l&agrave; điều rất cần thiết trong năm mới.

Nghệ sĩ Alexander Calder

Dạo loanh quanh mạng x&atilde; hội d&agrave;nh cho nghệ thuật Instagram, mỗi năm tr&ecirc;n thế giới đều c&oacute; những &ldquo;t&aacute;c phẩm&rdquo; g&acirc;y tiếng cười. Nếu 2019 l&agrave; vụ nổ tr&aacute;i chuối d&aacute;n tường của Maurizio Cattelan th&igrave; c&oacute; lẽ 2023, c&aacute;c content ch&acirc;m biếm về nghệ thuật gần như xuất hiện d&agrave;y đặc. Cư d&acirc;n mạng c&oacute; thể dễ d&agrave;ng t&igrave;m thấy những video reaction về sự kh&oacute; hiểu của những m&agrave;n tr&igrave;nh diễn nghệ thuật đầy những h&agrave;nh động phi l&yacute; đi ngược lại với lẽ thường của đời sống hằng ng&agrave;y. Nếu c&oacute; giải thưởng &ldquo;nghệ thuật h&agrave;i hước&rdquo; nhất của năm, chắc chắn ph&ograve;ng trưng b&agrave;y Hauser &amp; Writh của Mỹ chắc chắn sẽ được xướng t&ecirc;n bởi video nổi tiếng thể hiện m&agrave;n tr&igrave;nh diễn của nghệ sĩ người Thụy Sĩ, Roman Signer, ph&aacute; h&agrave;ng chục KPI marketing m&agrave; ai cũng mơ ước. Video chỉ 25 gi&acirc;y, trong đ&oacute; nghệ sĩ l&agrave;m đổ th&aacute;p x&ocirc; c&aacute;t bằng c&aacute;ch tạo một c&aacute;i lỗ từ chiếc x&ocirc; cuối c&ugrave;ng, để rồi c&aacute;i th&aacute;p đổ rạp trong tr&agrave;ng vỗ tay của những người đến xem. Nội dung nghệ thuật v&ocirc; c&ugrave;ng hợp &ldquo;thời TikTok&rdquo; n&agrave;y đạt 30 triệu lượt xem tr&ecirc;n Instagram, 1,7 triệu lượt thả tim tr&ecirc;n TikTok v&agrave; h&agrave;ng trăm b&igrave;nh luận kiểu ch&acirc;m biếm &ldquo;con t&ocirc;i cũng l&agrave;m được&rdquo;, &ldquo;người ta chi tiền cho thứ n&agrave;y ư?&rdquo;
Như vậy tr&ecirc;n thực tế, kh&ocirc;ng chỉ c&oacute; ở Việt Nam m&agrave; kể cả ở nước ngo&agrave;i, nghệ thuật đương đại đi ngược lại những điều b&igrave;nh thường vẫn l&agrave; thứ kh&oacute; nuốt tr&ocirc;i so với số đ&ocirc;ng. Tuy nhi&ecirc;n, ở kh&ocirc;ng gian mạng, nơi mọi sự ph&ecirc; b&igrave;nh hay đ&uacute;ng hơn &ldquo;ph&aacute;n x&eacute;t&rdquo; đều c&oacute; thể hạ xuống chỉ trong v&agrave;i gi&acirc;y th&igrave; video cực ngắn về Roman Signer hội đủ yếu tố &ldquo;h&agrave;i hước&rdquo; m&agrave; đội ngũ Hauser &amp; Writh nhắm tới. Đối với cư d&acirc;n mạng, Roman Signer kh&ocirc;ng kh&aacute;c g&igrave; một diễn vi&ecirc;n h&agrave;i, nhưng ở chiều ngược lại, đối với những người l&agrave;m nghệ thuật th&igrave; những phản ứng của số đ&ocirc;ng mới l&agrave; c&aacute;i g&acirc;y cười. D&ugrave; cho l&agrave; tr&aacute;i chuối của Maurizio Cattelan hay th&aacute;p c&aacute;t của Roman Signer, khiếu h&agrave;i hước của nghệ sĩ v&agrave; những người l&agrave;m nghệ thuật trong ho&agrave;n cảnh nghệ thuật để đặt ra c&acirc;u hỏi về mối quan hệ - d&ugrave; xa lạ hay vướng mắc - giữa nghệ thuật v&agrave; cuộc sống h&agrave;ng ng&agrave;y như &ocirc;ng b&agrave; ta hay n&oacute;i, &ldquo;một nụ cười bằng mười thang thuốc bổ&rdquo;.&nbsp;

Maurizio Cattelan, cùng tác phẩm điêu khắc châm biếm chính bản thân mình. Maurizio Cattelan, Untitled 2001, painted wax, hair and fabric

Nội dung mạng x&atilde; hội ng&agrave;y nay ngắn gọn dễ nuốt, người ta sẵn s&agrave;ng l&agrave;m mọi thứ đi&ecirc;n kh&ugrave;ng nhất để c&oacute; thể tạo sự thu h&uacute;t. Điều đ&oacute; đ&atilde; trở th&agrave;nh t&acirc;m l&yacute; khi lướt qua những thước phim ngắn về nghệ thuật đ&aacute;nh đồng rằng những người nghệ sĩ cũng đang l&agrave;m mọi c&aacute;ch để thu h&uacute;t sự ch&uacute; &yacute;. Nhưng chắc chắn &iacute;t người bỏ thời gian ra để t&igrave;m hiểu rằng Maurizo Cattelan v&agrave; Roman Signer đ&atilde; l&agrave;m những tr&ograve; đi&ecirc;n kh&ugrave;ng giễu nhại từ khi mạng x&atilde; hội c&ograve;n chưa xuất hiện. X&eacute;t về lịch sử, hoạt động s&aacute;ng tạo từ những năm 80, Roman Signer c&ograve;n c&oacute; thể được coi &ldquo;TikToker&rdquo; đời đầu khi đ&atilde; thực hiện rất nhiều m&agrave;n tr&igrave;nh diễn đi&ecirc;n kh&ugrave;ng với thuốc nổ, thuyền kayak v&agrave; nước, kết quả cuối c&ugrave;ng của những m&agrave;n tr&igrave;nh diễn đ&oacute; l&agrave; những t&aacute;c phẩm đi&ecirc;u khắc sống tự thay đổi trạng th&aacute;i.
Tất nhi&ecirc;n, khiếu h&agrave;i hước, cuộc sống hay nghệ thuật đều mang t&iacute;nh chủ quan v&agrave; kh&ocirc;ng phải tất cả c&aacute;c nghệ sĩ đều cố gắng tỏ ra h&agrave;i hước. Tr&ecirc;n thực tế, những t&aacute;c phẩm nghệ thuật mang lại tiếng cười dễ d&agrave;ng thường bị coi l&agrave; tr&ograve; giải tr&iacute; hời hợt - hoặc tệ hơn l&agrave; sự nhạo b&aacute;ng đơn giản. Nhưng ch&iacute;nh những t&aacute;c phẩm n&agrave;y đều phản &aacute;nh hay mang lại &ldquo;c&aacute;c thang thuốc bổ&rdquo; m&agrave; x&atilde; hội hay một bộ phận người n&agrave;o đ&oacute; cần. Kh&aacute;c với diễn vi&ecirc;n h&agrave;i thuần t&uacute;y, nơi m&agrave;n tr&igrave;nh diễn tr&ecirc;n s&acirc;n khấu hay tr&ecirc;n phim đều phải đạt KPI &ldquo;tiếng cười&rdquo; nhất định, th&igrave; với nghệ thuật đương đại, người nghệ sĩ kh&ocirc;ng hướng đến điều đ&oacute; m&agrave; kh&aacute;n giả c&oacute; sự tự do để suy ngẫm, cười hay ch&acirc;m chọc. &ldquo;H&agrave;i hước chỉ l&agrave; một c&aacute;ch gi&uacute;p ti&ecirc;u h&oacute;a mọi thứ,&rdquo; như nghệ sĩ Mike Rotternberg chia sẻ trong show với ph&ograve;ng trưng b&agrave;y Mary Boone. C&ocirc; sử dụng n&oacute; để đối ph&oacute; với những g&igrave; c&ocirc; coi l&agrave; thực tế khắc nghiệt ngo&agrave;i tầm kiểm so&aacute;t của m&igrave;nh. &ldquo;Giống như t&ocirc;i sắp kh&oacute;c hoặc t&ocirc;i sắp cười vậy.&rdquo;

Một v&iacute; dụ điển h&igrave;nh hơn nữa khi khai th&aacute;c kh&iacute;a cạnh h&agrave;i hước s&acirc;u sắc, cố nghệ sĩ John Baldessari đ&atilde; nhẹ nh&agrave;ng thay đổi nền văn h&oacute;a nghệ thuật v&agrave; đại ch&uacute;ng kể từ những năm 1960. Nhiều người đi triển l&atilde;m nghệ thuật thường c&oacute; t&acirc;m l&yacute; nặng nề, gồng m&igrave;nh suy nghĩ để t&igrave;m hiểu &yacute; nghĩa đằng sau c&aacute;c t&aacute;c phẩm. C&ograve;n kh&oacute; hơn khi ở Việt Nam, triển l&atilde;m &iacute;t được tổ chức với quy m&ocirc; lớn, m&agrave;u sắc c&oacute; phần u tối v&agrave; chủ đề lặp lại c&agrave;ng l&agrave;m cho việc đi triển l&atilde;m đ&ocirc;i khi nh&agrave;m ch&aacute;n đ&aacute;ng sợ, thậm ch&iacute; l&agrave; bị cho l&agrave; lạnh lẽo.
Nắm bắt t&acirc;m l&yacute; n&agrave;y, v&agrave;o th&aacute;ng 7 năm 1970, John Baldessari, kh&ocirc;ng h&agrave;i l&ograve;ng với t&igrave;nh trạng hội họa trong những năm 1960, đ&atilde; chọn đốt nhiều bức tranh phong cảnh v&agrave; tranh trừu tượng thời kỳ đầu. V&agrave;o thời điểm đ&oacute;, &ocirc;ng từ bỏ những quy ước về họa sĩ xa lạ, thay v&agrave;o đ&oacute; &ocirc;ng chọn tạo ra những bức tranh vẽ bằng c&aacute;ch sử dụng ảnh v&agrave; văn bản dễ nắm bắt. T&aacute;c phẩm in ấn ti&ecirc;u biểu đầu ti&ecirc;n &ldquo;I will not make boring art&rdquo; (T&ocirc;i sẽ kh&ocirc;ng tạo ra bất kỳ t&aacute;c phẩm nghệ thuật nh&agrave;m ch&aacute;n n&agrave;o nữa), thể hiện tư duy của &ocirc;ng trong thời kỳ n&agrave;y v&agrave; mối quan t&acirc;m đối với nghệ thuật &Yacute; niệm. Bắt nguồn từ một cuộc triển l&atilde;m độc đ&aacute;o tại Trường Cao đẳng Nghệ thuật v&agrave; Thiết kế Nova Scotia, Baldessari đ&atilde; k&ecirc;u gọi sinh vi&ecirc;n nghệ thuật viết c&acirc;u ch&acirc;m biếm đ&oacute; l&ecirc;n tường ph&ograve;ng trưng b&agrave;y &ldquo;như thể đang phải chịu một h&igrave;nh phạt&rdquo;. Đ&aacute;ng ch&uacute; &yacute;, &ocirc;ng vắng mặt tại &ldquo;triển l&atilde;m&rdquo; v&agrave; xưởng sản xuất tranh in. Thay v&agrave;o đ&oacute;, &ocirc;ng chỉ gửi một trang viết tay để sao ch&eacute;p v&agrave; tạo ra một đoạn băng ghi lại cảnh ch&iacute;nh &ocirc;ng viết c&acirc;u đ&oacute;. Một m&agrave;n tr&igrave;nh diễn s&aacute;ng t&aacute;c dựa tr&ecirc;n ng&ocirc;n ngữ đ&uacute;ng t&iacute;nh chất &ldquo;ai cũng c&oacute; thể l&agrave;m được&rdquo; đ&atilde; ghi dấu trong lịch sử nghệ thuật Mỹ.

Chắc chắn, việc tận dụng khiếu h&agrave;i hước để l&agrave;m suy yếu những kỳ vọng của thế giới nghệ thuật kh&ocirc;ng phải l&agrave; mới. Kể từ năm 1917, khi Marcel Duchamp n&acirc;ng bồn tiểu l&ecirc;n bệ triển l&atilde;m v&agrave; k&yacute; t&ecirc;n bằng b&uacute;t danh, c&aacute;c nghệ sĩ đ&atilde; li&ecirc;n tục chế nhạo c&aacute;c định nghĩa v&agrave; chuẩn mực của nghệ thuật. Bất chấp d&ograve;ng d&otilde;i trải d&agrave;i từ Dada v&agrave; Chủ nghĩa si&ecirc;u thực đến Fluxus, Pop art c&ugrave;ng nhiều h&igrave;nh thức biểu diễn v&agrave; video đương đại kh&aacute;c nhau, việc kh&aacute;m ph&aacute; t&iacute;nh h&agrave;i hước trong lĩnh vực nghệ thuật vẫn l&agrave; một chủ đề bị bỏ qua kh&aacute; nhiều.
Gi&aacute; trị của t&iacute;nh h&agrave;i hước chắc chắn phải gắn v&agrave;o với t&iacute;nh giải tr&iacute;. C&oacute; những pha chọc cười trực diện, cũng c&oacute; những pha chọc cười nhiều tầng nhiều nghĩa. Nhiều chuy&ecirc;n gia, gi&aacute;m tuyển kh&ocirc;ng muốn b&agrave;n tới qu&aacute; nhiều tới yếu tố n&agrave;y v&igrave; c&aacute;c yếu tố thiếu nghi&ecirc;m t&uacute;c, nhưng đa phần c&aacute;c yếu tố h&agrave;i hước đều nằm ở t&iacute;nh kh&aacute;ch quan v&agrave; chiều s&acirc;u của tr&iacute; tưởng tượng của mỗi kh&aacute;ch thưởng l&atilde;m chứ kh&ocirc;ng ở chủ đ&iacute;ch của nghệ sĩ. Tuy nhi&ecirc;n, đa phần ai cũng c&oacute; thể biết rằng phần lớn nghệ sĩ đều l&agrave; những người &ldquo;quậy&rdquo; v&agrave; &ldquo;nghịch ngợm&rdquo;. C&aacute;c Maurizio Cattelan hay Rob Pruitt đều đ&aacute;nh trực diện hơn. Trước cả tr&aacute;i chuối, v&agrave;o những năm 90, nghệ sĩ người &Yacute; lu&ocirc;n b&agrave;y ra những &yacute; tưởng ph&aacute; ph&aacute;ch như &ldquo;d&aacute;n&rdquo; nh&agrave; m&ocirc;i giới Massimo de Carlo l&ecirc;n tường, hay bắt Perrotin mặc bộ đồ thỏ hồng, b&ecirc;n trong d&aacute;n bộ phận nhạy cảm đi tiếp kh&aacute;ch. C&ograve;n nghệ sĩ người Mỹ th&igrave; lại chi&ecirc;u đ&atilde;i kh&aacute;ch tham quan bằng buổi buffet kh&ocirc;ng giống ai hay ch&acirc;m biếm những người nổi tiếng theo kiểu meme rất &ldquo;nghệch&rdquo; tại Art Basel Unlimited 2017.

Sheri Klein, gi&aacute;o sư gi&aacute;o dục nghệ thuật tại Đại học Wisconsin-Stout v&agrave; l&agrave; t&aacute;c giả cuốn s&aacute;ch &ldquo;Nghệ thuật v&agrave; tiếng cười&rdquo;, nhận x&eacute;t rằng khi c&aacute;c nghệ sĩ đương đại tiếp tục x&oacute;a mờ ranh giới giữa nghệ thuật v&agrave; giải tr&iacute;, th&igrave; sự h&agrave;i hước sẽ hoạt động kh&aacute;c biệt trong từng lĩnh vực. C&ocirc; lưu &yacute;: &ldquo;Mục đ&iacute;ch của sự h&agrave;i hước trong giải tr&iacute; l&agrave; gi&uacute;p ch&uacute;ng ta tạm thời tho&aacute;t khỏi rắc rối. Ngược lại, trong lĩnh vực nghệ thuật, sự h&agrave;i hước phục vụ mục đ&iacute;ch n&acirc;ng cao nhận thức, giải ph&oacute;ng v&agrave; th&uacute;c đẩy sự thay đổi. Do đ&oacute;, mục ti&ecirc;u c&oacute; thể kh&aacute;c nhau, nhưng c&aacute;c kỹ thuật được sử dụng c&oacute; thể vẫn tương tự.&rdquo;
Kh&aacute;c với những nội dung TikTok đơn thuần, sự ch&acirc;m biếm h&agrave;i hước trong c&aacute;c t&aacute;c phẩm l&agrave;m tăng sự đa dạng về g&oacute;c nh&igrave;n v&agrave; l&agrave;m mềm đi độ &ldquo;nghi&ecirc;m t&uacute;c&rdquo; của c&aacute;c triển l&atilde;m. Ở Việt Nam, mọi thứ về nghệ thuật tạo h&igrave;nh vẫn c&ograve;n rất &ldquo;gồng&rdquo; từ nghệ sĩ, nh&agrave; sưu tập đến người xem, trong khi đ&oacute; nhu cầu ti&ecirc;u thụ content &ldquo;giải tr&iacute; h&agrave;i hước&rdquo; gần như lu&ocirc;n đứng h&agrave;ng đầu. C&oacute; thể n&oacute;i rằng, ch&uacute;ng ta đang ở lưng chừng của những đống ngổn ngang về trải nghiệm v&agrave; thật kh&oacute; để t&igrave;m những th&agrave;nh phẩm đạt được &ldquo;đỉnh cao&rdquo;.
Trong năm 2024 tới, thay v&igrave; qu&aacute; &ldquo;gồng&rdquo; tại sao ch&uacute;ng ta kh&ocirc;ng thử &ldquo;h&agrave;i hước h&oacute;a&rdquo; mọi thứ trong nghệ thuật một t&iacute;, m&agrave;u sắc kh&ugrave;ng đi&ecirc;n hơn một t&iacute;, để c&oacute; thể cảm thấy thoải m&aacute;i hơn một t&iacute;? Biết đ&acirc;u đ&oacute; lại l&agrave; &ldquo;thang thuốc bổ&rdquo; cần thiết để trở n&ecirc;n tự do như ch&iacute;nh bản chất của nghệ thuật? &nbsp; &nbsp; &nbsp;&nbsp;

L'O Tết: Khi nghệ thuật biết đùa

Recommended posts for you

Style

"Sleeping Beauties" - Chủ đề biến Met Gala 2024 trở thành thảm đỏ đẹp nhất tính đến nay

Watches & Jewelry

Gucci và quyết tâm về lĩnh vực chế tạo đồng hồ trong năm 2024

Beauty

Tóc vàng bơ (hay Chantilly) - Màu thời thượng cho xuân hè 2024

Toys & Tech

Phá bỏ giới hạn, LG ra mắt Tivi OLED không dây đầu tiên trên thế giới

Pop, Music & Film

Sự lạc quan cấp tiến của Dua Lipa?

Art & Design

Triển lãm "City Drifter": Thử nghiệm mới của bậc thầy nhiếp ảnh đen trắng Daido Moriyama

Documentary

Trước thềm Met Gala, cùng nhìn lại 76 năm của sự kiện thời trang đang được mong đợi nhất

Watches & Jewelry

Bên trong bữa tiệc trang sức cao cấp Le Voyage Recommencé của Cariter ở Seoul