Câu hỏi phổ biến nhất của rất nhiều người mới tìm hiểu nghệ thuật, là “làm thế nào để phân biệt được tranh giả - thật?” 

Những năm gần đ&acirc;y, tranh Việt lu&ocirc;n tự ph&aacute; kỷ lục ở c&aacute;c s&agrave;n đấu gi&aacute;, thu h&uacute;t sự ch&uacute; &yacute; rất lớn từ to&agrave;n bộ c&aacute;c b&ecirc;n tham gia thị trường, cả ph&iacute;a b&aacute;n (nghệ sỹ, ph&ograve;ng tranh, s&agrave;n đấu gi&aacute;, người m&ocirc;i giới), b&ecirc;n mua (nh&agrave; sưu tập, bảo t&agrave;ng, quỹ nghệ thuật, giới đầu cơ), v&agrave; nh&oacute;m dịch vụ đi k&egrave;m (thẩm định, nghi&ecirc;n cứu, gi&aacute;m tuyển, vận chuyển, bảo quản v&agrave; phục chế, thiết kế triển l&atilde;m). Đi k&egrave;m với gi&aacute; trị l&agrave; gi&aacute; tiền - v&agrave; đi k&egrave;m với gi&aacute; tiền l&agrave; động cơ l&agrave;m tiền.

C&acirc;u hỏi phổ biến nhất của rất nhiều người mới t&igrave;m hiểu nghệ thuật, l&agrave; &ldquo;l&agrave;m thế n&agrave;o để ph&acirc;n biệt được tranh giả - thật?&rdquo;&nbsp;

Đ&acirc;y l&agrave; vấn nạn kh&ocirc;ng chỉ của Việt Nam, nhưng n&oacute; đặc biệt nguy hiểm trong thị trường tranh Việt: khi hạ tầng cơ sở của gi&aacute;o dục mỹ thuật v&agrave; ch&iacute;nh s&aacute;ch luật c&ograve;n yếu k&eacute;m hoặc chưa h&igrave;nh th&agrave;nh, th&igrave; thượng tầng kiến tr&uacute;c cho c&aacute;c dịch vụ thẩm định rất kh&oacute; x&acirc;y dựng một c&aacute;ch chắc chắn v&agrave; b&agrave;i bản.

1. Hạ tầng - gi&aacute;o dục v&agrave; luật ph&aacute;p

Phổ cập gi&aacute;o dục mỹ thuật c&ograve;n sơ s&agrave;i, dẫn tới một lỗ hổng kiến thức rất lớn trong quần ch&uacute;ng, v&agrave; ngay cả lớp đại học. Mặc d&ugrave; ta chỉ c&oacute; dưới 100 năm lịch sử mỹ thuật hiện đại, hầu hết c&aacute;c nh&agrave; sưu tập đều phải tự đọc, mua s&aacute;ch cũ v&agrave; s&aacute;ch nước ngo&agrave;i, do hệ thống thư viện v&agrave; lưu trữ c&ograve;n chưa đầy đủ v&agrave; được số ho&aacute;.&nbsp;

Thị trường mỹ thuật l&agrave; một thị trường bất đối xứng về th&ocirc;ng tin (&ldquo;asymmetric information&rdquo;), n&ecirc;n ph&iacute;a n&agrave;o c&oacute; nhiều th&ocirc;ng tin quan trọng hơn, ph&iacute;a ấy sẽ nắm được quyền lực gi&aacute; cả. C&aacute;c nh&agrave; sưu tập mới bắt đầu sẽ phải nỗ lực hơn rất nhiều để c&acirc;n bằng lại c&aacute;n c&acirc;n th&ocirc;ng tin. V&agrave; khi ta mua phải tranh giả một lần, việc đấu tranh tư tưởng v&agrave; đạo đức l&agrave; rất lớn: sẽ chịu lỗ v&agrave; giữ tranh, hay im lặng v&agrave; đẩy n&oacute; đi cho nạn nh&acirc;n thiếu th&ocirc;ng tin tiếp theo?

Guy Isnard, một trong những cảnh sát đi đầu các cuộc điều tra về giả mạo tác phẩm nghệ thuật, đang chuẩn bị một cuộc trưng bày các tác phẩm làm nhái tranh Mona Lisa, tại Grand Palais of Paris, 1955. Photograph available on Pinterest. 

Th&ecirc;m v&agrave;o đ&oacute;, luật bản quyền rất sơ s&agrave;i v&agrave; chế t&agrave;i gần như kh&ocirc;ng c&oacute; hiệu lực trong vấn đề mỹ thuật, nhất l&agrave; với c&aacute;c t&aacute;c phẩm của người đ&atilde; khuất. Nh&igrave;n chung tr&ecirc;n thế giới, luật bản quyền bảo vệ cho t&aacute;c phẩm s&aacute;ng tạo 50-70 năm sau khi t&aacute;c giả qua đời, v&agrave; quyền n&agrave;y được truyền xuống theo luật về quyền đạo đức (&ldquo;moral rights&rdquo;).&nbsp;

Chủ sở hữu của quyền n&agrave;y l&agrave; vợ/chồng, con c&aacute;i của nghệ sỹ qu&aacute; cố, hoặc một đại diện ph&aacute;p luật được bổ nhiệm - v&agrave; chủ sở hữu n&agrave;y thường sẽ đ&oacute;ng vai tr&ograve; ti&ecirc;n quyết trong việc (a) x&aacute;c định một t&aacute;c phẩm được mang tới l&agrave; thật (&ldquo;paternity right&rdquo;) v&agrave; (b) ngăn cản việc t&aacute;c phẩm giả được d&aacute;n nh&atilde;n l&agrave; thật (&ldquo;right to prevent false attribution&rdquo;), k&eacute;o theo việc ngăn kh&ocirc;ng cho b&aacute;n hoặc ph&acirc;n phối n&oacute;.&nbsp;

Nhưng tại Việt Nam, phải l&agrave;m sao khi c&oacute; những trường hợp ch&iacute;nh những th&agrave;nh vi&ecirc;n gia đ&igrave;nh lại l&agrave; người sản xuất tranh giả? C&ocirc;ng ch&uacute;ng sẽ phải nhờ đến ai?

2. Thượng tầng - c&aacute;c cơ quan v&agrave; chuy&ecirc;n gia thẩm định

Mặc d&ugrave; chủ sở hữu quyền đạo đức sẽ c&oacute; tiếng n&oacute;i cuối c&ugrave;ng trong việc x&aacute;c minh t&aacute;c phẩm, th&ocirc;ng thường họ kh&ocirc;ng phải l&agrave; những người duy nhất được hỏi &yacute; kiến. Do gi&aacute; trị của c&aacute;c t&aacute;c phẩm c&oacute; thể l&agrave; rất lớn, &yacute; kiến của c&aacute;c chuy&ecirc;n gia nghi&ecirc;n cứu sẽ đ&oacute;ng vai tr&ograve; quan trọng.&nbsp;

Thị trường mỹ thuật phương T&acirc;y đủ l&acirc;u đời v&agrave; ph&aacute;t triển đến mức mỗi hoạ sỹ t&ecirc;n tuổi đều c&oacute; một, hoặc một nh&oacute;m chuy&ecirc;n gia nghi&ecirc;n cứu l&acirc;u d&agrave;i, v&agrave; được bổ nhiệm bởi gia đ&igrave;nh nghệ sỹ l&agrave;m cố vấn.

Những chuy&ecirc;n gia n&agrave;y c&oacute; thể l&agrave; những tổ chức nghi&ecirc;n cứu về những hoạ sỹ đ&oacute; - v&iacute; dụ Học viện Wildenstein (nay đ&atilde; chuyển th&agrave;nh Học viện Wildenstein Plattner) tại Paris chuy&ecirc;n về c&aacute;c t&aacute;c giả Ấn tượng, với kho danh mục t&aacute;c phẩm (&ldquo;catalogue raisonnes&rdquo;) đồ sộ. Hoặc c&oacute; thể l&agrave; những gallery l&acirc;u đời như Bernheim-Jeune, vừa đ&oacute;ng cửa năm 2018 nhưng ph&ograve;ng nghi&ecirc;n cứu vẫn đang vận h&agrave;nh, lưu trữ những danh mục hơn trăm năm tuổi.

Digital Archives của Học viện Wildenstein Plattner, có trụ sở tại 57 ru La Boetie, Paris

Ri&ecirc;ng về tranh L&ecirc; Phổ v&agrave; Vũ Cao Đ&agrave;m, Wally Findlay Galleries ở Mỹ đ&atilde; b&aacute;n tranh hai hoạ sỹ n&agrave;y từ những năm 1960s trở lại, v&agrave; năm 2014 th&agrave;nh lập nh&aacute;nh Học viện Findlay với Chủ tịch l&agrave; Stephanie Clark, cung cấp dịch vụ thẩm định cho tranh của họ với gi&aacute; xấp xỉ US$1,000 mỗi tranh.

Học viện Findley ở New York, trực thuộc Walley Findley Gallery, cung cấp dịch vụ thẩm định tranh Lê Phổ và Vũ Cao Đàm

Về ph&iacute;a c&aacute;c bảo t&agrave;ng lớn, họ đều c&oacute; bộ phận thẩm định tranh rất gắt gao, v&agrave; &iacute;t bị chi phối bởi thị trường như c&aacute;c học viện lập ra bởi gallery. Vấn đề l&agrave; họ c&oacute; đủ chuy&ecirc;n gia nghi&ecirc;n cứu s&acirc;u về tranh Việt hay kh&ocirc;ng.&nbsp;

National Gallery Singapore l&agrave; một trong những tổ chức tham gia cuộc chơi sớm nhất tại ch&acirc;u &Aacute;, sưu tập tranh Việt n&oacute;i ri&ecirc;ng v&agrave; Đ&ocirc;ng Nam &Aacute; n&oacute;i chung. Tiến sỹ Phoebe Scott hiện đang l&agrave; gi&aacute;m tuyển v&agrave; chuy&ecirc;n gia nghi&ecirc;n cứu mảng Đ&ocirc;ng Dương của bảo t&agrave;ng n&agrave;y, v&agrave; đ&atilde; c&ugrave;ng đội ngũ thẩm định v&agrave; mua kh&aacute; nhiều tranh Đ&ocirc;ng Dương trong giai đoạn gần đ&acirc;y.

Nguyễn Gia Trí, Les Fées (The Fairies), 1936. Lacquer on board (290 x 440 cm). Collection of Géraldine Galateau, Paris. Photo by Ken Cheong. Tại triển lãm Radiant Material: A Dialogue in Vietnamese Lacquer Painting, Nguyễn Gia Trí và Phi Phi Oanh, National Gallery Singapore, 2017. Nguồn: nationalgallery.sg

Rồi lại c&oacute; những tổ chức quốc tế phi lợi nhuận - trung lập hơn c&aacute;c học viện gallery, v&agrave; minh bạch hơn c&aacute;c bảo t&agrave;ng - sẵn s&agrave;ng mở cửa ra cho c&ocirc;ng ch&uacute;ng y&ecirc;u cầu gi&uacute;p đỡ, v&iacute; dụ như International Foundation for Art Research (IFAR), lập ra năm 1969 tại New York, với gi&aacute; đăng k&yacute; US$400 v&agrave; gi&aacute; thẩm định &iacute;t nhất US$3,000 mỗi tranh.

Nhưng những cơ quan thẩm định như vậy c&ograve;n chưa c&oacute; ở Việt Nam, n&ecirc;n c&aacute;c chuy&ecirc;n gia nghi&ecirc;n cứu độc lập sẽ đ&oacute;ng một vai tr&ograve; rất quan trọng - v&agrave; vẫn c&ograve;n qu&aacute; thiếu. Vậy n&ecirc;n, đứng ở vai tr&ograve; người mua, ch&uacute;ng ta phải tự biết trang bị cho m&igrave;nh những kiến thức, kỹ năng v&agrave; mối quan hệ cần thiết để tự m&igrave;nh c&oacute; thể đưa ra một số kết luận cơ bản khi mua tranh.

3. C&aacute;c bước thẩm định tranh

Thẩm định tranh c&oacute; ba phần: gi&aacute;m định lai lịch (&ldquo;provenance&rdquo;), gi&aacute;m định thị gi&aacute;c (&ldquo;visual analysis&rdquo;) v&agrave; gi&aacute;m định ph&aacute;p khoa (&ldquo;forensic examination&rdquo;)

3a. Gi&aacute;m định lai lịch&nbsp;

Gi&aacute;m định lai lịch đối chiếu c&aacute;c th&ocirc;ng tin về lịch sử mua b&aacute;n v&agrave; sở hữu tranh với kho dữ liệu để định t&iacute;nh x&aacute;c thực của tranh. Chuỗi th&ocirc;ng tin ho&agrave;n hảo sẽ bao gồm đầy đủ từng giai đoạn chuyền tay tranh - thời gian, địa điểm, người b&aacute;n, người mua; v&agrave; c&aacute;c bằng chứng li&ecirc;n quan như giấy chứng thực, h&oacute;a đơn mua b&aacute;n, catalogue b&aacute;n, poster/brochure c&oacute; đề cập tới tranh, c&aacute;c h&igrave;nh ảnh, video, b&agrave;i b&aacute;o hoặc cuốn s&aacute;ch c&oacute; ghi ch&uacute; về tranh, những dấu mộc v&agrave; nh&atilde;n của gallery hoặc s&agrave;n đấu gi&aacute; tr&ecirc;n tranh hoặc khung.&nbsp;

Đ&oacute; l&agrave; những bằng chứng &ldquo;cứng&rdquo; kh&ocirc;ng thể chối c&atilde;i - v&iacute; dụ bức &ldquo;Ch&acirc;n dung c&ocirc; Phượng&rdquo; của Mai Trung Thứ đ&atilde; xuất hiện trong bức ảnh triển l&atilde;m của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đ&ocirc;ng Dương năm 1930, n&ecirc;n kh&ocirc;ng ai c&oacute; thể b&agrave;n c&atilde;i về t&iacute;nh x&aacute;c thực của n&oacute;.

Bức ảnh chứng minh tính xác thực của “Chân dung cô Phượng”, Mai Trung Thứ, trong triển lãm Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương 1930. Nguồn: Sotheby’s

Ngo&agrave;i ra người mua c&oacute; thể cung cấp những bằng chứng &ldquo;mềm&rdquo;, &iacute;t được tin cậy hơn, l&agrave; những lời thuật lại từ tr&iacute; nhớ của những người li&ecirc;n quan về c&aacute;c th&ocirc;ng tin tr&ecirc;n. Điều n&agrave;y n&oacute;i l&ecirc;n tầm quan trọng của việc văn bản ho&aacute; v&agrave; lưu trữ th&ocirc;ng tin (&ldquo;documentation &amp; archival&rdquo;).

3b. Gi&aacute;m định thị gi&aacute;c

Gi&aacute;m định thị gi&aacute;c l&agrave; qu&aacute; tr&igrave;nh ph&acirc;n t&iacute;ch b&uacute;t ph&aacute;p v&agrave; chữ k&yacute; trong tranh, v&agrave; so s&aacute;nh ch&uacute;ng với hệ thống t&aacute;c phẩm của nghệ sỹ, để kết luận xem phong c&aacute;ch c&oacute; nhất qu&aacute;n hay kh&ocirc;ng.

Điều n&agrave;y kh&ocirc;ng dễ, v&agrave; y&ecirc;u cầu người nghi&ecirc;n cứu phải c&oacute; bề d&agrave;y kiến thức v&agrave; kinh nghiệm với kh&ocirc;ng chỉ t&aacute;c giả đ&oacute;, m&agrave; với cả giai đoạn đ&oacute;. C&aacute;c yếu tố thị gi&aacute;c cần để &yacute; gồm: cỡ tranh, chất liệu, đề t&agrave;i, bố cục, m&agrave;u sắc, v&agrave; thủ ph&aacute;p n&oacute;i chung. Ri&ecirc;ng về chữ k&yacute;, c&oacute; thể n&oacute;i cho ta biết rất nhiều điều: chữ k&yacute; tay hay đ&oacute;ng triện, năm s&aacute;ng t&aacute;c, c&oacute; lưu b&uacute;t đi k&egrave;m hay kh&ocirc;ng...

Tại Việt Nam, bị l&agrave;m giả nhiều nhất l&agrave; tranh B&ugrave;i Xu&acirc;n Ph&aacute;i, v&agrave; &ocirc;ng c&oacute; rất nhiều phi&ecirc;n bản chữ k&yacute; thay đổi theo thời gian. Một cuốn s&aacute;ch của B&ugrave;i Thanh Phương v&agrave; Trần Hậu Tuấn c&oacute; tổng hợp lại sự thay đổi n&agrave;y, nhưng rất cần c&oacute; th&ecirc;m những nguồn kh&aacute;c để khảo chiếu v&agrave;/hoặc phản biện cho đầy đủ hơn.

Chữ ký Bùi Xuân Phái qua các thời kỳ, theo tổng hợp của Bùi Thanh Phương

Ch&eacute;p tranh th&igrave; dễ - ở Việt Nam ta vẫn c&ograve;n qu&aacute; nhiều xưởng ch&eacute;p tranh c&aacute;c họa sỹ nổi tiếng h&agrave;ng ng&agrave;y - nhưng ch&eacute;p b&uacute;t ph&aacute;p, thần th&aacute;i tranh lại rất kh&oacute;. Nhưng cũng v&igrave; t&iacute;nh chủ quan của hai chữ &ldquo;thần th&aacute;i&rdquo; m&agrave; nhiều người cầm tranh giả vẫn c&oacute; thể khăng khăng m&igrave;nh cầm đồ thật, v&igrave; nghĩ &yacute; kiến thị gi&aacute;c kh&ocirc;ng kh&aacute;ch quan như bằng chứng văn bản.

3c. Gi&aacute;m định ph&aacute;p khoa

Ở Việt Nam c&ograve;n chưa c&oacute; cơ quan n&agrave;o c&oacute; khả năng v&agrave; thiết bị để gi&aacute;m định ph&aacute;p khoa. Đ&acirc;y l&agrave; qu&aacute; tr&igrave;nh nghiệm soi tranh v&agrave; c&aacute;c chất liệu cấu th&agrave;nh tranh bằng nhiều liệu ph&aacute;p kh&aacute;c nhau.

Ph&ograve;ng th&iacute; nghiệm c&oacute; thể chụp ảnh ph&acirc;n giải cao v&agrave; chiếu tia cực t&iacute;m để xem t&aacute;c phẩm c&oacute; những g&oacute;c n&agrave;o từng được phục chế hay chưa, hay n&oacute; được s&aacute;ng t&aacute;c v&agrave; bảo quản nguy&ecirc;n vẹn. Hoặc họ c&oacute; thể lấy mẫu sơn v&agrave; toan rồi đem chiếu laser dưới k&iacute;nh hiển vi để ph&acirc;n t&iacute;ch chất liệu (đặc biệt l&agrave; hữu cơ).

Nhưng một trong những bước quan trọng nhất l&agrave; d&ugrave;ng m&aacute;y quang phổ chụp tia X dạ quang dọc theo bề mặt tranh để ph&aacute;t hiện cấu th&agrave;nh ho&aacute; học của chất liệu s&aacute;ng t&aacute;c. Với c&aacute;ch thức n&agrave;y, tiến sỹ người Anh Nicholas Eastaugh ở ph&ograve;ng th&iacute; nghiệm tư nh&acirc;n Art Discovery đ&atilde; lật mặt được &ldquo;kẻ giả tranh của thế kỷ&rdquo; Wolfgang Beltracchi người Đức năm 2011 khi ph&aacute;t hiện ra sơn trắng titanium trong bức tranh giả của hoạ sỹ H&agrave; Lan Heinrich Campendonk: năm 1915 (năm bức tranh giả được cho l&agrave; s&aacute;ng t&aacute;c) thị trường chưa c&oacute; loại sơn n&agrave;y.

Wolfgang Beltracchi, "kẻ giả tranh của thế kỷ”, bị bắt năm 2011 vì lỗi dùng nhầm sơn trắng titanium

4. Lời khuy&ecirc;n đối với c&aacute;c nh&agrave; sưu tập v&agrave; hoạ sỹ thời nay l&agrave; g&igrave;?

Với nh&agrave; sưu tập, ta kh&ocirc;ng c&oacute; c&aacute;ch n&agrave;o kh&aacute;c ngo&agrave;i việc t&igrave;m đọc thật nhiều th&ocirc;ng tin, tổng hợp thật nhiều văn bản về t&aacute;c giả v&agrave; giai đoạn muốn mua. Việc n&agrave;y tuy tốn thời gian, nhưng n&oacute; giống như c&ocirc;ng việc của một trinh s&aacute;t hay một ph&oacute;ng vi&ecirc;n t&aacute;c nghiệp, v&agrave; đem lại những kiến thức v&agrave; sự thỏa m&atilde;n nhất định khi ta x&aacute;c định được ch&iacute;nh x&aacute;c độ thật / giả của t&aacute;c phẩm. Nếu kh&ocirc;ng c&oacute; thời gian, ta cần kết nối v&agrave; tham khảo &yacute; kiến c&aacute;c chuy&ecirc;n gia li&ecirc;n quan.

Với hoạ sỹ / gia đ&igrave;nh hoạ sỹ, phải lu&ocirc;n tạo th&oacute;i quen in giấy chứng thực, chụp ảnh / video c&ugrave;ng tranh, v&agrave; lưu lại hết tất cả những bằng chứng về sự xuất hiện của tranh trong s&aacute;ch, b&aacute;o, catalogue. Ta hay chủ quan v&igrave; nghĩ rằng nghệ sỹ c&ograve;n sống th&igrave; dễ tra cứu th&ocirc;i, nhưng việc n&agrave;y rất quan trọng v&igrave; ngay cả nghệ sỹ đương đại cũng đang bị l&agrave;m giả rất nhiều.

Theo dấu Nghệt thuật l&agrave; series Những b&agrave;i viết d&agrave;nh cho người bắt đầu t&igrave;m hiểu Nghệ thuật của L&#39;Officiel Vietnam. B&agrave;i viết n&agrave;y được mang đến bởi c&acirc;y b&uacute;t Ace Le, hiện sinh sống v&agrave; l&agrave;m việc tại Singapore. Anh cũng l&agrave; cố vấn nội dung của ấn phẩm Art Republik - tạp ch&iacute; song ngữ về nghệ thuật duy nhất tại Việt Nam.&nbsp;

(Đ&oacute;n đọc Phần 2)

Nguồn:

International Foundation for Art Research

&nbsp;Học viện Wildenstein Plattner

Học viện Findley

Art Discovery

Thực hiện: Ace L&ecirc;

&nbsp;

Theo dấu nghệ thuật: Hiểu cơ bản về thẩm định tranh [Kỳ 1]

Recommended posts for you

Business

Đối thoại cùng CEO Pierre Cardin - Di sản, sáng tạo và tầm nhìn cho “hành tinh xanh”

Runway

Pierre Cardin SS26: Tinh thần vị lai lên sàn diễn Việt trở lại sau 26 năm

Pop, Music & Film

Đồi gió hú sẽ trở lại màn ảnh rộng vào năm 2026: Duy mỹ, và đầy khiêu khích

Art & Design

Tĩnh tại trong “Ánh Sáng” - Triển lãm tranh nguyên bản in trên vải đầu tiên ở Việt Nam

Hommes

3 bí kíp bỏ túi của những chàng trai “Wet look”

Love & Life

Ngôn ngữ tình yêu: 10 hành động nhỏ mà đàn ông cần ở phụ nữ

Pop, Music & Film

Giải mã sức hút một thập kỷ của Stranger Things

Dictionary

L'Dictionary: [Trashcore] - Aesthetic của những kẻ chán ngấy sự trau chuốt rỗng tuếch